Udar, czyli uszkodzenie mózgu wywołane przez jego niedotlenienie (niedokrwienie) niesie ze sobą ryzyko trwałej niepełnosprawności. Na szczęście wiedza o jego mechanizmie i rozpoznawaniu pierwszych objawów jest coraz powszechniejsza. A to właśnie od szybkości interwencji lekarskiej zależą późniejsze rokowania. Na skuteczność rehabilitacji wpływa także ogólny stan zdrowia pacjenta i tzw. choroby współistniejące. Jak zatem opiekować się osobą po udarze, by zwiększyć szanse na powrót do zdrowia?
Czym jest udar mózgu?
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) udar mózgu to nagłe ogniskowe lub uogólnione zaburzenie czynności mózgu, utrzymujące się powyżej 24 godzin, mogące doprowadzić do śmierci. Jak wspomnieliśmy, szybka pomoc medyczna znacznie poprawia rokowania. Niemniej niedotlenienie mózgu zwykle pozostawia konsekwencje, a chory potrzebuje rehabilitacji poudarowej.
Długofalowe konsekwencje udaru zależą głównie od tego, które struktury mózgu zostały uszkodzone. Najczęściej obserwowanymi skutkami udaru niedokrwiennego mózgu są jednostronne niedowłady kończyn o różnym stopniu nasilenia, problemy z mową, zaburzenia pamięci. Chorzy cierpią także na problemy z przełykaniem oraz nietrzymanie moczu i kału. Występuje też szereg zaburzeń psychologicznych i emocjonalnych, wywołanych zarówno zmianami neurologicznymi, jak i nagłą, wymuszoną koniecznością zmiany dotychczasowego trybu życia: depresja, stany lękowe, apatia, drażliwość, impulsywność, czasem nawet agresja.
Opieka nad chorym po udarze w warunkach domowych
Jeśli nie masz wykształcenia medycznego, pamiętaj o jednym – nie próbuj zastąpić lekarza. To on powinien określić, kiedy i w jakim stopniu można aktywizować chorego. Kluczem do poprawy stanu zdrowia jest bowiem właśnie aktywizacja, zarówno umysłowa, jak i fizyczna.
Naczelną zasadą jest to, by nie traktować chorego jak dziecka (np. przy powtórnej nauce czytania czy mowy, jeśli niedokrwienie uszkodziło ośrodki mózgu odpowiedzialne za te czynności) oraz by w najszerszym możliwym zakresie zachęcać go do samodzielności. Nie wyręczaj go w codziennych czynnościach, nawet jeśli tak byłoby dla ciebie szybciej i łatwiej.
Powrót do domu to dla pacjenta sprawdzian samodzielności. Rodzina nie powinna wyręczać chorego w czynnościach, które potrafi wykonać bez pomocy. Zalecane jest także przystosowanie mieszkania i najbliższego otoczenia, by ułatwić choremu poruszanie się i wykonywanie codziennych czynności.
Jak przygotować pokój dla osoby po udarze?
Idealnym rozwiązaniem jest usunięcie wszystkich barier architektonicznych ze względu na to, że chorzy często mają problem z utrzymaniem równowagi ciała.
Jeśli osoba po udarze jest leżąca, należy zadbać o swobodny dostęp do łóżka z trzech stron (sprawdzi się łóżko na kółkach). Ułatwi to zarówno zabiegi pielęgnacyjne, jak i rehabilitację. Jeśli stopień uszkodzenia mózgu nie był znaczny, chorzy mają duże szanse na powrót do samodzielnego poruszania się, dlatego warto rozważyć wypożyczenie łóżka rehabilitacyjnego zamiast jego zakup.
Przyda się także wygodny stolik przyłóżkowy: do spożywania posiłków, ale także do drobnych prac manualnych, usprawniających kończyny górne pacjenta. Jeśli pacjent ma znaczne problemy z utrzymaniem pionizacji ciała i poruszaniem się, można wypożyczyć elektryczny podnośnik pacjenta. Warto także dowiedzieć się, zakup których ze środków pomocniczych i zaopatrzenia ortopedycznego może zostać zrefundowany przez NFZ. Znacznie poprawiają komfort pacjenta oraz ułatwiają pracę opiekunowi.
W rehabilitacji po udarze niezwykle ważne jest mobilizowane pacjenta do uruchomienia kończyn z niedowładem przy wykonywaniu codziennych czynności. Powszechnie zaleca się np. ustawienie stolika czy szafki nocnej po stronie porażonej. W tej sposób subtelnie zachęcimy pacjenta do sięgania po drobne przedmioty tam się znajdujące ręką z niedowładem.
Jeśli w wyniku udaru chory jest długotrwale unieruchomiony, niezwykle ważne jest zapobieganie odleżynom. Przeczytaj Jak zapobiegać odleżynom u osoby leżącej.
Aktywizacja umysłowa osoby po udarze
Jeśli lekarz przy wypisie ze szpitala nie zaleci konkretnych ćwiczeń, warto umówić się z neurologiem oraz – w zależności od potrzeb – logopedą czy psychoterapeutą, którzy pomogą opracować plan rehabilitacji prowadzonej przez opiekuna.
Jednym z najczęstszych skutków udaru jest afazja, czyli utrata zdolności mowy – całkowita bądź częściowa. Niemożność swobodnego porozumiewania się z otoczeniem jest źródłem zaburzeń emocjonalnych i wycofania się z życia społecznego. Negatywnie rzutuje to na cały proces rehabilitacji, również tej fizycznej.
Szczegółowe zasady komunikowania się opiekuna z osobą po udarze określi specjalista, jednak istnieje kilka uniwersalnych reguł, które możemy polecić:
naucz się odczytywać komunikaty niewerbalne, czyli tzw. mowę ciała – chorego, ale także twojego własnego ciała. Emocje wyrażamy całym sobą. Jeśli widzisz, że podopieczny okazuje niewerbalnie zniecierpliwienie rozmową czy inną czynnością, nie zmuszaj go do nadmiernego wysiłku. Sam nie okazuj zniecierpliwienia, gniewu, rozczarowania – żadnej z negatywnych emocji, które mogą doprowadzić do tego, że chory zamknie się w sobie, a w skrajnej sytuacji zrezygnuje z rehabilitacji.
Ogranicz liczbę bodźców, które mogą zakłócić rozmowę. Chory potrzebuje skupienia. Ty również. Jednak nawet jeśli domyślasz się, co chciał przekazać, nie podpowiadaj poszczególnych słów, nie kończ za niego zdania! Raczej staraj się zadawać pytania zamknięte, na które chory będzie mógł odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Jeśli to tylko możliwe, w rozmowie unikaj rozbudowanego kontekstu i licznych dygresji. Staraj się, by twój przekaz był logiczny i jasny.
Nie ponaglaj chorego, ale jednocześnie nie przeciągaj nadmiernie rozmowy. To tak jak w nauce języków obcych, gdzie lepsze efekty przynosi nauka 15 minut, ale każdego dnia niż 4 godziny w sobotę. Nasz mózg, nawet u osób w pełni zdrowych, nie jest w stanie utrzymać pełnego skupienia przez dłuższy czas. U osób po udarze niedokrwiennym mózgu ten czas jest jeszcze krótszy, choć w każdym przypadku będzie to kwestia indywidualna, zależna zarówno od rozległości i stopnia uszkodzeń, jak i tzw. plastyczności mózgu przed udarem.
Aktywizacja fizyczna osoby po udarze
Niezależnie od stanu chorego, dobrze jeśli plan rehabilitacji opracuje doświadczony fizjoterapeuta. Nawet jeśli wydaje się, że udar spowodował „tylko” delikatny niedowład ręki czy półprzymknięcie powieki, trzeba pamiętać także o skutkach długofalowych. Spastyczność mięśni rozwija się w ciągu trzech miesięcy po udarze. W tym czasie pacjent jest już najczęściej w domu. Zaniedbanie prawidłowej rehabilitacji prowadzić może do trwałych zmian.
Część chorych będzie próbowała dostosować się do sytuacji przy pomocy naturalnej kompensacji. Jeśli porażona zostanie prawa część ciała, podejmie próby wykonywania codziennych czynności lewą. Częściowo poprawi to jego samoocenę i poczucie kontroli, jednak długofalowo – jedynie utrwali niedowład porażonej części ciała. Z tego powodu należy jak najwcześniej zachęcać pacjenta do ćwiczeń mięśni dotkniętych skutkami udaru. Nawet kosztem frustracji z powodu upuszczonych sztućców.
Niektóre ćwiczenia ruchowe – po krótkim instruktażu – opiekun może wykonywać wraz z pacjentem w domu. Będzie to zmienianie (bądź pomoc w zmianie) pozycji ciała chorego, zginanie i rozprostowywanie jego kończyn czy delikatny, powierzchniowy masaż. W efekcie poprawi się siła mięśniowa pacjenta, elastyczność tkanek oraz wrażliwość na bodźce czuciowe (pacjenci po udarze często skarżą się na osłabienie lub zniesienie czucia). Wspomnieliśmy także wyżej o takim ustawieniu mebli, by zachęcać chorego do częstszego używania strony z niedowładem.
Fizjoterapeuta podpowie też opiekunom, w jaki sposób układać poduszki przy konkretnych ułożeniach ciała. Jedną z zasad jest np. podkładanie poduszki pod przedramię z niedowładem, kiedy chory siedzi na fotelu czy na wózku inwalidzkim. Dzięki temu strona porażona w wyniku udaru nie opada, a całe ciało zachowuje symetryczną postawę.